اهمیت منابع آب شیرین و بحران کمبود آب در عصر حاضر، موضوع اصلی آثار پیش رویتان است که از میان آثار راه یافته به نمایشگاه نخستین جشنواره ی ملی کاریکاتور گنجینه ی آب اهواز گلچین شده است.
هنرمندان در این جشنواره به نگاهی به هویت آب در فرهنگ ایران، به بحران‌های حاصل از سوء رفتار با این سرمایه‌ی زندگی پرداخته اند.

آلودگی آبهای زیرزمینی در اثر نفوذ آلودگی از سطح زمین و یا اطراف منبع آن صورت می‌گیرد و در این میان ، ریشه‌های درختان و یا گیاهانی که به منبع راه یافته‌اند نیز مورد توجه است.

موارد مورد توجه در یک منبع آب زیرزمینی

در یک منبع آب زیرزمینی ، عواملی چون عمق آب ، عمق ایستایی ، تغییراتی که ممکن است در اثر پمپاژ حاصل گردد، باید تعیین شود و تجزیه آب چاه و آبهای اطراف آن ، نشان خواهد داد که این منبع زیرزمینی از یک محل یا بیشتر تغذیه می‌شود.

علل آلودگی آبهای زیرزمینی

آلودگی آبهای زیرزمینی ممکن است از آبهایی که به آن وارد می‌شود و یا از منابع دور دست باشد و اگر این آلودگی از منابع دور دست وارد آب شود، تعیین محل آلوده کننده بسیار مشکل است. اگر بعد از پمپاژ ، آلودگی در آب مشاهده شود، باید مطالعه‌ای در منابع آلودگی اطراف چاه ، مثل چاه‌های توالت به عمل آید. عوامل موثر در ممانعت از آلودگی آبهای زیرزمینی به عمق چاه ، وضع طبیعی محلی که چاه در آن قرار دارد و جهت حرکت آبهای زیرزمینی مربوط است.

در هر صورت ، شعاعی که تحت اثر آن ممکن است آب زیرزمینی آلوده گردد، معمولا از حدود ۲۰ برابر تغییرات سطح ایستابی دراثر پمپاژ چاه بیشتر نیست. و اگر زمین اطراف چاه از سنگهای شکسته باشد، این مهم کمی زیادتر است. به عنوان مثال اگر تغییرات ایستابی چاهی ، ۰٫۵ متر باشد، شعاع آلودگی آن ۱۰ متر خواهد بود.

سرعت واقعی جریان آب به چاه

سرعت واقعی جریان آب از هر نقطه به چاه ، با فاصله آن از چاه تغییر می‌کند و این سرعت در هر نقطه برابر است با سرعت واقعی جریان آب در موقع ورود به چاه تقسیم بر مجذور فاصله. مثلا اگر سرعت حرکت آب در موقع ورود به چاه ۵۰ میلیمتر بر ثانیه باشد، در فاصله ۱۰ متری، ۰٫۵ میلیمتر و در ۵ متر، ۲ میلیمتر در ثانیه خواهد بود.
باید توجه داشت که این رابطه ، یک رابطه تجربی تقریبی است، وگرنه برای محاسبه سرعت واقعی بطور دقیق ، به آزمایشات محاسبات بسیار طولانی و پیچیده‌ای نیاز است.

تاثیر عمیق چاه در تصفیه آب

اقشار مختلف زمین ، خود عامل مهمی در تصفیه آبهای آلوده است، اگر عمق چاه ۱۰ متر باشد، این ضخامت زمین نمی‌تواند چاه را از آلودگیهای موجود در سطح زمین مصون نگهدارد، ولی اگر این عمق به ۲۰ تا ۲۵ متر برسد، باید انتظار داشت که تصفیه طبیعی صورت بگیرد و آلودگیهای موجود در سطح زمین عملا قادر به نفوذ در آب چاه نشوند. در صورت تماس فاضلاب با آبهای زیرزمینی ، مقادیر اکثر آنیونها بویژه نیترات و کلرورها در آنها بالا خواهد رفت و این امر یکی از بهترین علائم هشدار دهنده است.
بدیهی است در صورت این آلودگی علاوه بر آنیونها و کاتیونها بعضی از انواع باکتریها و ویروسهای فاضلاب نیز می‌توانند وارد جریان آبهای زیرزمینی شوند. می‌توان انتظار داشت که در شرایط مطلوب ، زمین ، قادر به تصفیه طبیعی ۹۹ درصد آلودگیها باشد. ولی برای اینکه زمین قادر به این تصفیه طبیعی باشد، باید نحوه و چگونگی دفع فاضلاب را با دقت تمام با احتساب جوانب امر صورت گیرد

انواع آلوده کننده های آبهای زیرزمینی و نحوه از بین بردن آنها
متاسفانه ، ورود آلوده کننده‌های فاضلاب ، باعث فعالیت‌های غیر هوازی خواهد شد، ولی اگر آلودگی در حین نفوذ رقیق شده باشد، مشکلات ناشی از آنها کمتر خواهد بود. تخلیه فاضلاب‌های صنعتی در زمین نیز با ورود فلزات سنگین که اغلب خاصیت سمی دارند، آلودگیهای شدید شیمیایی و احیانا” میکروبی در آبهای زیرزمینی تولید می‌نماید و چه‌بسا اتفاق می‌افتد که دیگر از این آبهای زیرزمینی نتوانیم در مصارف عمومی استفاده کنیم و باید برای مصرف مجدد ، متحمل هزینه‌های گزافی گردیم.
برای جلوگیری از فعالیت باکتریهای بی‌هوازی در تخلیه مواد جامد دفعی در گودال ، می‌توانیم از محلول ۲۰ میلی‌گرم در لیتر ، کرومات و یا ترکیبات نیتراتی استفاده کنیم، البته مقدار معرف آنها با در نظر گرفتن جوانب امر باید تعیین شود.
نفت یکی از آلوده کننده‌های آبهای زیرزمینی است.این ماده ممکن است حتی آب زیرزمینی را برای همیشه غیر قابل استفاده نماید و در امر پمپاژ هم بعلت حل پوششهای قیری ، مشکلات جدی ایجاد می‌کند. آلوده کننده‌هایی که در ضمن فعالیتهای کشاورزی ممکن است وارد آبهای زیرزمینی گردند (نظیر حشره کشها) ، گاها فاجعه‌های بزرگی به بار می‌آورند. مثلا ممکن است ضمن کلرینه کردن آبهای زیرزمینی با ایجاد ترکیبات جدید کلردار مواد جدید که مسومیت آنها به مراتب از خود حشره کشها زیادتر است، ایجاد نمایند (نظیر کلرور فنیل)
جمع بندی مطالب

• باکتریها و ویروسها در حین نفوذ آب و یا حرکت آن ، به آبهای زیرزمینی می‌پیوندند، ولی این عوامل هیچگاه در خلاف جهت جریان آبها حرکت نخواهد نمود.
• حرکت عوامل مندرج در فوق ، در حین پمپاژ آبهای زیرزمینی تشدید می‌شود.
• وضع باکتریها و ویروسها بعد از پیوستن به آبهای زیرزمینی مشابه وضع آنها در آبهای سطحی است.
• مقدار باکتریها و ویروسهایی که قبل از رسیدن به منابع آب زیرزمینی قابل حذف هستند، متناسب با عوامل مختلف از همه مهمتر فاصله آنها از منبع و قابلیت نفوذپذیری زمین است.
• بهترین نوع زمین مواد برای حذف باکتریها ، زمین با دانه بندی یکنواخت از ماسه‌های ریز با درصدی رس می‌باشد.
• حداکثر مسافتی که باکتریها و ویروسها در حالت عمودی می‌توانند حرکت نمایند تقریبا ۱۰ فوت است.
• غالب مواد شیمیایی حشره کشها ، و دترجنتها می‌توانند همراه آب به زمین نفوذ و به آبهای زیرزمینی داخل گردند.

نخستین نشست کمیته راهبری همکاری‌های مشترک وزارتخانه‌های نیرو (ایران) و زیرساخت و محیط زیست هلند با محوریت همکاری در زمینه مدیریت و حکمرانی آب امروز (یکشنبه) در تهران برگزار شد.

آلودگی تالاب‌ها از آن جهت از اهمیت بسیاری برخوردار است که علاوه‌بر آسیب زدن به اکوسیستم یک تالاب و از بین بردن موجودات زنده‌ای که در آن زندگی می‌کنند، می‌تواند برای سلامت مردم ساکن در مجاورت آن نیز خطرناک باشد.

خشکسالی، تغییر اقلیم، مدیریت نامناسب منابع آب، برداشت بی‌رویه از سرچشمه‌ها و احداث چاه‌های غیرمجاز حیات تالاب‌های کشور را با چالش‌های اساسی روبه‌رو کرده است؛
اما همه این مشکلات نمی‌تواند بر معضل آلودگی تالاب‌ها سایه بیاندازد، زیرا همواره اما و اگرهای بسیاری درباره ورود کودهای شیمیایی، فاضلاب شهری و گاهی فاضلاب‌های خطرناک بیمارستانی و صنعتی به تالاب‌ها و همچنین دفع پسماند در مجاورت آن‌ها وجود داشته است.

آلودگی تالاب‌ها از آن جهت از اهمیت بسیاری برخوردار است که علاوه‌بر آسیب زدن به اکوسیستم یک تالاب و از بین بردن موجودات زنده‌ای که در آن زندگی می‌کنند، می‌تواند برای سلامت مردم ساکن در مجاورت آن نیز خطرناک باشد.

مدیرطرح حفاظت از تالاب‌های ایران، با اشاره به این‌که مساله خشک شدن تالاب‌ها در حال حاضر به اندازه‌ای مهم است که بحث آلودگی آن‌ها در اولویت‌های بعدی قرار می‌گیرد، اظهار کرد:
اطلاعات چندانی درباره وضعیت آلودگی تالاب‌های کنوانسیون رامسر وجود ندارد در بسیاری از تالاب‌ها آبی وجود ندارد که بخواهیم درباره آلودگی‌هایشان صحبت کنیم؛ اما با وجود این درباره برخی تالاب‌ها همچون تالاب انزلی مساله آلودگی پررنگ است.

نقش فعالیت‌های کشاورزی در آلودگی تالاب انزلی

تالاب انزلی در استان گیلان یکی از مهم‌ترین زیستگاه‌های پرندگان به حساب می‌آید که در سال‌های اخیر خطر خشک شدن آن نگرانی‌های بسیاری را به وجود آورده است.
آلودگی‌های ناشی از فعالیت‌های کشاورزی، بخش عمده آلودگی تالاب انزلی و به‌طور کلی آب‌های شمال کشور است، علاوه‌بر آن فاضلاب‌های صنعتی و شهری نیز بر این مشکل می‌افزایند.

قرمز شدن دریاچه ارومیه ربطی به آلودگی ندارد

مدیرطرح حفاظت از تالاب‌های ایران، تالاب کانی‌برازان و تالاب‌های اقماری دریاچه ارومیه را از دیگر تالاب‌هایی دانست که با مشکل آلودگی آب روبه‌رو است. او در این‌باره گفت:
به علت ورود کودهای شیمیایی نیترات و فسفات به این تالاب نوعی از جلبک‌ در این تالاب رشد می‌کنند که اکوسیستم تالاب را بر هم می‌زند.
وی درباره این‌که آیا قرمزشدن آب دریاچه ارومیه به‌دلیل افزایش آلودگی است، پاسخ داد: بالارفتن شوری آب دریاچه سبب بروز نوعی واکنش در میکرو ارگانیسم‌های این دریاچه شد که به قرمز شدن آب انجامید و این مساله ارتباطی با آلودگی آب ندارد.

تغییر کاربری زمین‌های اطراف مهم‌ترین دلایل ایجاد آلودگی

علاوه‌بر تالاب‌های کنوانسیون بین‌المللی رامسر، برخی تالاب‌های ساحلی کشور نیز با مشکل آلودگی آب روبه‌رو هستند که ازجمله آن‌ها می‌توان به خلیج گرگان یا میانکاله اشاره کرد.از حدود یک‌سال پیش مشکل پس‌رفت آب در این خلیج و آلودگی آب آن، در کانون توجه قرار گرفته است، به‌طوری‌که برخی کارشناسان عنوان کردند که سرنوشت تالاب میانکاله همانند سرنوشت دریاچه ارومیه خواهد شد.

بنابر اعلام مدیرکل حفاظت محیط زیست استان گلستان، تاکنون اقدامات عملی برای حل مشکلات خلیج گرگان انجام شده است و کارگروهی برای نجات آن آغاز به کار کرده‌اند که در حال انجام مراحل مطالعاتی هستند.

مدیریت خاک یکی دیگر از مسائل دخیل در افزایش آلودگی تالاب میانکاله است؛ زیرا شاهد افزایش ورود مواد مغذی به تالاب به‌دلیل فرسایش خاک زمین‌های کشاورزی حوزه بالادست تالاب هستیم که بر آلودگی آن می‌افزاید.

خلیج چابهار آلودگی چندانی ندارد

مدیرکل دفتر بررسی آلودگی‌های دریایی سازمان حفاظت محیط زیست، همچنین درباره خلیج چابهار دیگر تالاب ساحلی کشور که در سال‌های اخیر برای اجرای برنامه‌های توسعه اقتصادی مورد توجه قرار گرفته است، توضیح داد:
در حال حاضر مساله حادی از نظر آلودگی درباره خلیج چابهار وجود ندارد؛ اما سازمان حفاظت محیط زیست با توجه به طرح‌های توسعه‌ای، مانند توسعه منطقه آزاد، پتروشیمی‌ها و… که در آنجا در حال اجراست، نظارت و تعامل لازم را دارد تا کمترین صدمه به این خلیج وارد شود.

علی‌رغم اینکه سال ۹۶ با باران‌های خوبی همراه شد اما همچنان بحران آب بر کشور سایه گسترانده است که همین مساله نیز موجب شده مسوولان آبی مبالغ میلیاردی را برای گذر از بی آبی تابستان درنظر بگیرند.

کشاورزان استفاده از آب‌های زیرزمینی را برای تولید محصولاتی نظیر برنج، گندم و کتان به شدت افزایش داده‌اند. با وجود این بسیاری از این آب‌هایی که از زیرزمین پمپاژ می‌شود در کشاورزی‌های غیرپایدار استفاده می‌شود و سرعت پمپاژ آب‌های زیرزمینی با سرعت بیشتری نسبت به سال‌های قبل در حال انجام است.

معاون مدیر برنامه آب در مؤسسه بین‌المللی استرالیا اعلام کرد:
میزان پمپاژ آب‌های زیرزمینی به سرعت در حال افزایش است و به ویژه طی ۱۰ تا ۲۰ سال گذشته به واسطه افزایش جمعیت و نیز نیاز به افزایش تولید غذا سرعت بیشتری گرفته است.

وی همچنین گفت: کاهش کمبود آب در بسیاری از کشاورزی‌های هند، چین و آمریکا مشهود است و می‌تواند تأثیر بسیار زیادی بر محصولات غذایی جهان داشته باشد چرا که بسیاری از این تولیدکنندگان در سطح بین‌المللی تجارت می‌کنند.

محققان طی گزارشی اعلام کردند:
۱۱ درصد محصولاتی که برای آبیاری از آب‌های زیرزمینی استفاده می‌کنند در سطوح بین‌المللی صادرات می‌شوند. کشورهایی نظیر پاکستان،‌ایران و هند که از آب‌های زیرزمینی برای تولید محصولاتشان استفاده می‌کنند معمولاً از کمبود آب رنج می‌برند.

«برای بسیاری از کشورها استفاده از آب‌های زیرزمینی برای تولید محصول مفهومی ندارد.»،
در عین حال خیلی از کشورهای پمپاژ آب را با سرعت بیشتری انجام می‌دهند.

 از نظر اقتصادی استفاده غیر پایدار و غیرمنطقی از آب‌های زیرزمینی می‌تواند به افزایش قیمت محصولات غذایی بینجامد چرا که کشورها باید هزینه زیادی را برای تأمین آب محصولاتشان هزینه کنند.
استفاده از آب‌های زیرزمینی همچنین می‌تواند به مردم محلی هم آسیب وارد کند چرا که آنها به شدت برای تأمین زندگی خودشان نیازمند آب هستند.

خشکسالی‌هایی که طی سال‌های آینده به واسطه تغییرات آب و هوایی توسعه پیدا می‌کند می‌تواند کمبود بیشتر آب را رقم بزند و در تولید و عرضه محصولات غذایی تأثیر جدی داشته باشد.تولید محصولات کشاورزی همچنان به دلیل کمبود آب بحرانی است و محصولات اساسی نظیر برنج و گندم می‌تواند تأثیر خسارت‌زایی برای تأمین آب داشته باشد. بسیاری از جمعیت جهان اکنون در بحران آب به سر می‌برند که میزان قیمت محصولات غذایی را افزایش خواهد داد مگر اینکه تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان آب را به صورت منطقی استفاده کنند. دولت‌ها باید استفاده از آب‌های زیرزمینی را به شدت کنترل کنند و همچنین روی تکنولوژی آبیاری قطره‌ای سرمایه‌گذاری کنند که این مسئله می‌تواند در کاهش مصرف آب بسیار مؤثر باشد. همچنین بهتر است برای ذخیره طبیعی منابع برای آینده آماده باشند

بازگرداندن ۴۰۰ میلیون متر مکعب فاضلاب به دشت تهران برای جلوگیری از فرونشست
مدیر عامل آبفای استان تهران، محمد پرورش گفت:
اولویت ما در تهران این است که ۸۵۰ میلیون متر مکعب از فاضلاب تا سال ۱۴۱۰ تصفیه شود و ۴۰۰ میلیون متر مکعب از پساب را به آبخوان برگردانیم.

محمد پرورش،
مدیر عامل شرکت آب و فاضلاب تهران درباره برنامه جلوگیری از فرونشست دشت تهران اظهار داشت:
ما در حال حاضر در استان تهران حدود یک میلیارد و ۳۵۰ میلیون متر مکعب آب تامین می کنیم که حدود ۷۰۰ میلیون متر مکعب از آب های سطحی و سدهای ماملو، کرج، لتیان، لار و طالقان و مابقی از آب های زیرزمینی تامین می شود.
وی با اشاره به اینکه فرونشست زمین بیشتر با برداشت از آبخوان ها مرتبط است، افزود:
البته در تهران میزان مصرف آب برای کشاورزی نسبت به دیگر نقاط کشور کمتر است اما باید ببینیم که اضافه برداشت از سوی چه کسانی است و میزان آن چقدر است تا بتوانیم از آن جلوگیری کنیم.
پرورش تصریح کرد:
در حال حاضراولویت ما در تهران این است که ۸۵۰ میلیون متر مکعب از فاضلاب تا سال ۱۴۱۰ تصفیه شود و ۴۰۰ میلیون متر مکعب از پساب را به آبخوان برگردانیم تا تراز آبخوان های دشت تهران منفی نشود.

با توجه به نزدیک شدن سال نو و سنت دیرینه خانه تکانی، شرکت آب و فاضلاب از شهروندان تقاضا می کند در این ایام مسئولانه تر، از آب استفاده کنند.

در آستانه ایام نوروز و بازار گرم سنت خانه تکانی میانگین مصرف آب در حوزه خانگی افزایش می یابد اما بدون شک منابع محدود آب مجالی برای استفاده بی رویه و نادرست از آب در شستشو ها و خانه تکانی باقی نمی گذارد بدیهی است
تنها از رهگذر مسئولیت پذیری و هم دلی شهروندان فهیم و مدیریت کلان مصرف و با تغییر برخی از روش های نادرست مصرف آب و استفاده از ابزارهای کاهنده می توان با دغدغه کمبود منابع آبی مقابله کرد.

از این رو شایسته است از مصرف غیرضروری آب پرهیز و در صورت نیاز به عنوان نمونه، برای شست وشوی فرش ها از خدمات موسسات قالی شویی استفاده شود تا از میزان هدررفت آب آشامیدنی تصفیه شده ای که با هزینه بالایی تولید می شود، جلوگیری کرد.

افزایش میانگین مصرف آب در روزهای پایانی به دلیل سنت خانه تکانی در اسفند ماه شهروندان با نظافت و شستشو به استقبال عید نوروز و فصل بهار می روند که در شرایط بحران خشکسالی
و کاهش نزولات آسمانی رعایت الگوی مصرف بهینه آب و پیشگیری از هدررفت این عنصر ارزشمند را می طلبد.بدون شک مراکز خدمات نظافتی میزان کمتری آب مصرف می کنند.

شهروندان شست وشوها را به روزهای پایان سال محول نکنند و با زمان بندی و توزیع کارهای خود در روزهای باقی مانده از افت فشار یا قطع آب به دلیل مصرف بالا جلوگیری نمایند

عموماً تولید هر کالا یا محصولی به مقدار مشخصی آب نیاز دارد. در کالاهای صنعتی، آب صرف سرد شدن ماشین‌آلات و شست‌وشوی مواد اولیه می‌شود؛
در صورتی که در تولید محصولات کشاورزی، آب ـ اعم از باران، آب‌های زیرزمینی و آب‌های سطحی و روان‌آب‌ها ـ برای رشد گیاهان و تغذیه حیوانات و سیراب شدن آن‌ها مصرف می‌شود.

این آب به نام «آب مجازی (Virtual Water)» شناخته می‌شود؛ چراکه اگرچه تا پیش از مصرف در صنعت یا کشاورزی به صورت فیزیکی وجود خارجی داشته است، اما حالا دیگر به این صورت وجود ندارد، بلکه به صورت مجازی همچنان در این محصولات موجود است. آب مجازی صرفا به آب داخل محصولات کشاورزی مانند میوه‌جات گفته نمی‌شود؛
بلکه به همه آب‌هایی که از ابتدا برای رشد گیاه مصرف شده تا به صورت محصول نهایی مصرف شود، می‌گویند؛ به عنوان مثال یک کیلوگرم گوشت گاو، به طور متوسط ۱۳ هزار لیتر آب برای تولید نیاز دارد
که به کل حجم آبی که از زمان تولید علوفه مورد نیاز برای مصرف دام تا زمان انتقال یک رأس دام بزرگ به کشتارگاه و نهایتا تحویل محصول به صورت گوشت بسته‌بندی‌شده به مصرف‌کننده استفاده می‌شود، آب مجازی اطلاق می‌شود.

تجارت محصولات کشاورزی و به تبع آن آب مجازی، این امکان را می‌دهد که منابع آب در سطح جهانی صرفه‌جویی شود. این امر ناشی از تفاوت‌های بسیار در بازدهی آب مصرفی ـ خصوصا در بخش کشاورزی ـ در کشورهای مختلف است.
مفهوم تجارت آب مجازی بر این نظر استوار است که کشورهای فقیر از نظر آب (آب‌فقیر)، نیاز غذایی خود را به جای آنکه با ترویج کشاورزی سنتی و نابود کردن منابع آبی موجود و بسیار کم خود برطرف کنند، از طریق واردات محصولات از کشورهای غنی از آب (آب‌غنی) تأمین کنند.

تجارت آب مجازى طی دو دهه اخیر در جهان بارز شده، به نحوى که در آن به شکلى مسأله امنیت غذایى از محدوده داخلی خود کشورها به عرصه‌هاى بین‌­المللی گسترش یافته است.
تولید انبوه و ارزان‌تر کالاهاى اساسى در مناطق مستعد با استفاده بیشتر از آب سبز (آب حاصل از بارندگی) و تولید محصولات گران‌تر براى صادرات با آب آبى (روان‌آب‌ها) از جمله خصوصیاتى است که تجارت آب مجازى با خود به همراه دارد.